Араб Халифатынын белгилүү улуу кол башчысы, ислам динин Борбордук Азияга таркатуучу Кутейба ибн Муслимдин жаны, руху, духу жай тапты. Ош облусунун Ноокат районунун Жаңы-Ноокат айылынын түштүк тарабындагы Сахаба аймагындагы 3 гектар жерден ашкан Араб сахабалары, жоокерлери коюлган Сахабалар кѳрүстѳнүндѳгү 715-жылдарга таандык Араб Халифатынын улуу кол башчысы Кутейба ибн Муслимдин кабыр сарайы, мавзолейи кайра курулуп, бүтүү алдында турат. Мавзолейдин курулушуна ѳзгѳчѳ кирпичтер алынып келди. Кирпичти коюу үчүн кокондук атайын даярдыктагы усталар чакырылды. Курулуш иштерине чегерилген каражат Жаңы-Ноокат айыл ѳкмѳтүнүн бюджетинен бѳлүндү жана жеке ишкерлер тарабынан каржыланды.
Ислам динин таркатууда, Араб халифатынын чек арасын кеңейтүүдѳ, ѳзүнүн тендешсиз салымын кошкон адамдар саналуу гана. Алардын ичинен Борбордук Азия мамлекеттерине Ислам динин таркатуучу кѳрүнүктүү кол башчы Кутейба ибн Муслим. Кутейба ибн Муслим хижранын 48-жылы (668-жылы) Иракта туулган. Арабдардын халифтеринин Омейяддер династиясынын Бахилит уруусунан чыккан.
Ирак Араб Халифатынын Чыгыштагы негизги аскер гарнизондорунун бири болгон. Араб халифатынын гүлдѳп, ѳнүгүп-ѳсүп турган чагында дин илими, куран үйрѳнүү, ислам маданияты, ислам укугу ѳсүп келе жаткан жаштарды тарбиялоодо ѳтѳ жогорку деңгээлде жолго коюлган. Ислам илимине сугарылган Кутейба, атасы Муслим аскер адамы болгондуктан аскер искусствосуна кызыга баштайт. Кутейба жаш кезинен эле ѳзгѳчѳ баатырдыгы, стратегиялык ой жүгүртүүчүлүгү, тайманбастыгы, тапкычтыгы менен айырмаланып, аскерде кызмат кыла баштайт. Кутейбанын ѳзгѳчѳ аскерий касиеттерин байкаган Омейядердин кол башчысы Мухалляб ибн Абу Суфра Ирактын башчысы Хаджжаджага сунуштайт. Ѳзүнүн жеңиштүү жүрүштѳрүнѳ чейин кол башчылыкка такшалуу үчүн Рей шаарынын башкаруучулугуна, андан кийин 704-жылы Хоросанды башкарууга дайындалат.
Хоросан Ирандын чыгыш тарабы, Халифаттын негизги калканчтарынын бири болгон. Араб Халифатынын чеги Амударияга чейин созулган, Амудариядан ѳтсѳ Борбордук Азияга жол ачылган. Борбордук Азияга ислам динин таркатууда негизги уюштуруучу, аз убакыттын ичинде фантастикалык ийгиликтерге жетишүүгѳ үлгүргѳн, таланттуу улуу кол башчы болгон.
Араб Халифатынын чыгыш тараптагы чек арасын кеңейтүүдѳ исламды таратууда жаңы аймактарды ѳздѳштүрүүдѳ, кошууда Кутейба ибн Муслимдин эмгеги ѳтѳ зор. 705-жылы Кутейба ибн Муслим Хорасан аймагы менен чектеш Багдисти каратып, 706-жылы Халифатка Пайкендди кошту, 707-жылы Бухара оазисин каратууга арекет кылды. Бухараны алуу ѳтѳ кыйынга турду, кѳптѳгѳн жоготууларга учурап, үч-тѳрт жолу жортуул жасап, араң 709-жылы Халифаттын бийлигин орнотту. Андан кийин чыгышты карай жортуул улантылган 711-жылы Кутейба ибн Муслимдин армиясы Сиджистанды багындырып, Синда аймагына киришти. 712-жылы Хорезм жана Самаркандды, 713-жылы Чач (Ташкентти) караты.
Кутейба ибн Муслим чыгышты карай жүрүшүн улантты. 714-жылы азыркы Синьзян аймагын, Кашкарга чейинки аралыкты каратты.
Ирактын башчысы Хаджжаджанын ѳлгѳндүгү тууралуу кабар Кутейбанын Ферганага жоортул жасоо убагына туш келди. Репрессиядан, кол башчылыктан айрылуудан кооптонгон Кутейба, 10-июлга чейин Мервге келүүгѳ камынды. Бирок Халиф ал- Валидден келген чабармандан бардык жопкерчиликтери, бийлиги сакталуу менен алкыш жарыялагандыгы тууралуу катты алды. Кооптонууга негиз жок экенин туйду. Аз убакыттан кийин Валиддин ѳлүмү, бийлик анын бир тууганы Сулейманга ѳтүшү, Кутейбанын тагдырын түп тамырынан ѳзгѳрттү. 715-жылы март айларында Кутейба Ферганага жортуулга камданып жатканда ал-Валиддин ѳлгѳнү тууралуу кабар келди. Бир нече жыл мурун Хаджжаджанын сунушун, Сулеймандын мураскорлугун колдобоо тууралуу ал-Валиддин балдары мураскор боло турганын Кутейба колдогон болчу.
Сулейман бийликке келгенден баштап Кутейба ар түрдүү кысымдарга учурай баштады. Кутейба ѳзүн коопсуз сезе баштады. Ошентип Ферганага жортуул кечигип, апрелде башталды. Ферганага июндун башында келишти. Фергананы алгандан кийин жѳнѳтүлүп жаткан куттуктоо каттары, жеңиш тууралуу кубанычтуу кабарлар жаңы Халифти канааттандырбай жатты. Халиф Сулейман кол башчылардын ичинде, Кутейбага каршы атайын куугунтук уюштурду.
Ички козголоңдун бир нече варианттары бар. Ферганага киргенден кийин Кутейба халифаттан баш тартуу жѳнүндѳ кошуундун алдында кабар берет. Эмне жѳнүндѳ айткандыгы илимий булактарда айтылбайт. Кѳбүнчѳ бардык варианттарда Хорасандыктар үчүн мен кѳп арекеттерди кылдым, силер билбей жатасыңар дейт. Армиянын жетекчилери кайрылууну колдогонун-колдобогонун билдирбегени Кутейбанын жинин келтирет. Армиянын жетекчилерин, бѳлүктѳрдүн башчыларын, уруулардын башчыларын чогултуп, катуу жемеге алат.
Араб тарыхчыларынын айтуусунда, Кутейба Маверенахрды каратуудагы ийгиликтери, гениалдуу улуу кол башчы катары, теңдеши жок жетишкендиктери ѳтѳ шыктандырып жиберген. Ошондуктан кошуундун алдында сүйлѳгѳн сѳзүндѳ эч кимди аяган эмес, айрым катачылыктарга жол берген. Кутейба кийин ашыкча сүйлѳп жибергендигин мойнуна алган. Бакриттерди, тийишип жатса да каршылык келтирбеген кул аялга теңештирген, Тамимиттерди жапайы эшектин куйругунун астына теңештирген, Аздиттер – араптар эмес деген.
Айтылган сѳздѳр кызматчылар тарабынан жѳнѳкѳй жоокерлерге тарап жатты. Кошуундун ичинде нааразычылыктар күч алды. Каршы топту башкарганга, Кутейба тамимиттик корпусту башкаруудан иштен алган Ваки, Абу Саудду шайлашты. Кутейба тынчтандыруунун ордуна козголоңчулардын башчысын издей баштаган. Ал мавлей бѳлүгүнүн башчысы Хаййанан Набати болуп чыкты. Кутейба аны ѳлтүрүүгѳ буйруду. Кызматчылар араб эмес Хаййананга буйрук жѳнүндѳ билдирип коюшту. Хаййанан араб эмес армиянын (мавереннахарлыктар, бухаралыктар, согдийликтер, хорезимдиктердин) башчысы болгон. Арабдардын ички пикир келишпестигине аралашпоого Хаййанан сѳз берген, ордуна Ваки кызын бермей болгон.
Кутейба болуп жаткан окуялар жѳнүндѳ тамимитердин жаңы кол башчысы Дирар Хусайнга кайрылганда бул жеке ѳч алуулар деп кийлигишпей койгон. Ваки, Абу Саудду эч ким күнѳѳлѳй, камай алган эмес. Кутейба ибн Муслим Фергана ѳрѳѳнүнѳн 35 фарсак чыгыш тарапта, тоонун түбүндѳ жакын адамдары менен бирге жок кылынган деген маалыматтар бар.
Кутейба ибн Муслим менен кошо 10 адамды жок кылышкан. Кутейбанын балдары: Абдаррахман, Абдаллах, Убайдаллах, Салих, Йасар жана Мухаммедди, ошондой эле тѳрт жакын тууганын жок кылышты. Бир баласы Гузгананда калган, аны да жок кылышты.
705-715-жылдары Кутейбанын кол башчылыгында вассалдык укук менен Халифатка тѳрт мамлекет кирди, экѳѳ жок кылынды. Жаңы кошулган аймак 600 кв км түзүп, адам саны 1 миллиондон ашты.
Ислам илиминин, дининин Борбордук Азияга келиши, тездик менен таркашы жергиликтүү жашоочулардын илим-билимге умтулуусуна, дүйнѳлүк ѳнүгүүгѳ жол ачты. Дүйнѳлүк ѳнүгүүнүн ажырагыс бир бѳлүгү болгон ислам илими, маданияты ѳнүгүп-ѳсүп, тездик менен Борбордук Азияга таркай баштады. Тарыхый аз убакыттын ичинде ислам тууралуу диний илим гана эмес, адамзаттын ѳнүгүүсүнѳ таасир эткен гуманитардык жана эстетикалык илимдер гүлдѳп ѳнүгѳ баштады (логика, грамматика, лексикология, поэзия, философия, математика, геометрия, медицина, астрономия, география, тарых).
Бүгүнкү күндүн адамзат цивилизациясын алдыга түртүп жаткан прогрессивдүү күчтѳр Америка Батыш мамлекеттеринде болуп жатат. Ал жактагы илимпоздордун ачылыштары, чыгарылып жаткан технологиялык инновациялар дүйнѳ жүзүнѳ таркап, адамзатты алдыга түртүп жатат. Интернет, электрондук аппараттар, бардыгы бүгүн батыш мамлекеттеринде пайда болуп, адамзатты сугарып, аларды жайылтып, бизди жаңы прогресске умтултуп жатат.
Ошондой эле күчкѳ орто кылымда ислам цивилизациясы ээ болгон. Илимдин, маданияттын бардык түрлѳрү пайда болуп, ислам мамлекеттери адамзатты, бүткүл дүйнѳнү алдыга түрткѳн күчкѳ айланып турган. Ошол күч ислам аркылуу Кутейба ибн Муслимдин кол башчылыгында Борбор Азияга келип, Борбордук Азиядагы жапайы элдерге, бытыранды хандыктарга мамлекеттүүлүккѳ, биригүүгө күч берип, ошол эле убакытта дүйнѳ жүзүн алдыга түртүп жаткан дарыяга сугарып, цивилизациянын туу чокусуна жеткен балуулуктарды үйрѳнүүгѳ зор салымын кошкон.
Кутейба ибн Муслимдин орду Борбордук Азия тарыхында, Россия империясынын тарыхындагы Петр I ордунан кем эмес, Кытайдын жаңы тарыхынын ѳнүгүүсүнүн негиздѳѳчүсү Мао Цзедундун ордунан кем эмес. Анткени бул кол башчылар чоң сыноолор аркылуу прогрессивдүү күчтѳрдү, алдыңкы баалуулуктарды ѳз элдерине алып келип, бүгүнкү күндѳгү жетишкендиктерине жол ачып берген.
Улуу кол башчы Кутейба ибн Муслимдин Борбордук Азия тарыхындагы күчтүүлүгү, барктуулугу, даанышмандыгынын орду ѳтѳ чоң. Ошондуктан Кутейба ибн Муслимди даңазалап, Борбордук Азия тарыхындагы өзгөчө ордун белгилеп, ѳзүбүздүн сый-урматыбызды кѳрсѳтпѳсѳк тарыхый акыйкатсыздык болот.
Кутейба ибн Муслимдин Ѳзбекстандын аймагында болжолдуу бир нече жерде мовзолейи бар. Эмне үчүн Кутейба ибн Муслим Сахабалар кѳрүстѳнүндѳ коюлган. Эң улуу далил ушул жердин ыйык Сахаба аталып калышы. Байыртадан Сахаба аймагы бийик дѳңсѳѳ, ойдуң болуп, коопсуздук стратегиялык жактан ѳзгѳчѳ жерде жайгашкан. Айланасы тик аска зоо, тар капчыгай, кышы-жайы мелүүн климат. Баш жагы алыскы Алай ѳрѳѳнүндѳ жана тоодон келген дарыя суу болуп, коргонгонго ылайыктуу тик аска зоо, байыркы убактан бери атайын бир максат үчүн колдонгонго, жайгашканга ылайыктуу жер болгон. Бул жер стратегиялык жактан ыңгайлуу болуп, чоң армиялардын штабы, соода-сатык кылган ишкерлердин Кербен сарайы, Улуу жибек жолунун тоому болуп келген. Арабдардын биринчи жортуулдарындагы, кийинки жортуулдарындагы коюлган мүрзѳдѳгү таштардагы жазууларга караганда Сахаба туруктуу аракеттеги генералдык штаб болгон сыяктуу.
Ошол себептен кичинекей аймакта, аскадагы байыркылардын 486 кв метр аянттагы ыйык Ноодогу салам каты, ачык асман обсерваториясы ( б.з.ч. 1-миң жылдыктагы петроглифтер), Ислам дүйнѳсүнүн Сахабаларынын, жоокерлеринин 3 гектардандан ашык бейиттери, Ислам динин таркатуучуларынын улуу кол башчысы Кутейба ибн Муслимдин мовзолейи жайгашканы, Сурпа–Таш ( Супура) ата кабыр сарайы, Устун- Таш кабыр сарайы, Кыз Мазар эстеликтери, Байыркы Кытай чыны завод эстеликтери, ѳзгѳчѳ Кароол –Дѳбѳ ( Темир Корук) кабыр сарайы, Сахаба бейиттеринен 2,5 — 3 метр тереңдиктен чыгып жаткан жүздѳгѳн арабча жазылган фонограммалары бар менгир таштары.
Ошол себептен кичинекей аймакта кѳптѳгѳн тарыхый, маданий, диний, илимий жерлердин очогу, борбору ордосу болгон. Жергиликтүү элдин маалыматына караганда, Чыңгызхандын армиясы ошол жерде токтогон, баш ийбегендиги үчүн жергиликтүү тургундарды кырып салган. Бабурдун келгени жѳнүндѳ да маалыматтар бар. Совет заманындагы басмачылар ошол жерди байырлаган.
Чили-Сай аска ноосунун бетине сүрѳт жазма чегерилген. Ошол тоону тең экиге бѳлүп, чыгыштан батышты карай аска экиге ноо түрүндѳ бѳлүнгѳн. Ошондуктан аны жергиликтүү эл Кескен бел деп аташат. Чындыгында, аны ким кескен эмне менен кескенин эч ким билбейт. Бул жерди Туяк деп да аташат. Борбордук Азия аймагынан, Ѳзбекистандан, Тажикстандан туристтердин, зыяратчылардын аягы үзүлбѳйт. Сахаба сейил багында 44 чайкана жайгашкан. Жайында күнүгѳ Сахаба комплексине 1-1,5 миңге жакын туристтер, зыяратчылар келип-кетип турушат. Эгерде жакшылап рекламалап, инфраструктуралык шарт түзсѳк, туристтердин, зыяратчылардын саны он эселеп кѳбѳйѳт.
Жогоруда айтылган тастыктамалардын, далилдердин, фактылардын негизинде Кутейба ибн Муслим Сахаба бейитинде жатат. Бүгүнкү күндѳ Сахаба бейитиндеги Кутейба ибн Муслимдин мовзолейи реставрацияланып бүтүү алдында турат.
Бул жаңы реставрация болуп жаткан мовзолей байыркы Кокон хандыгы убагында, Кудаярхан башкарып турган кезде реставрация болгон. Кийин 1958-жылы устасы Молдо Абдулла уулу Насуруллонун жетекчилиги астында реставрацияланган. 1979-жылы Муллабатыров Алмухаммат устанын жетекчилиги астында реставрацияланган. 1986-жылы Абдуфаттах эшен уулу Абдулмомун эшен устанын жетекчилигинде реставрацияланган. Акыркы жолу 2019-жылы Нуман уулу Хасан кары ажынын жетекчилигинде реставрацияланды. Бул маалыматтар мовзолейдин ичиндеги жашыруун кутучадан табылды.
Биринчи жолу Сахабага 1988-жылы Ош мамлекеттик университетинде окутуучу болуп иштеп турганымда, бирге иштеген окутуучу Жусупакматов Лютфулла менен келип, керемет кѳрүнүштѳргѳ туш болдук. Чили-Сай аскасындагы сүрѳттѳлүштѳр (петроглифтер), Сахаба сейил багынын айланасындагы бири-бирине окшобогон кабыр сарайлар, кимди болсо да кызыктырбай койбойт. Айланып кѳрүп чыккандан кийин жергиликтүү элдин арасында сурамжылоону баштадык. Укмуштай маалыматтарга ээ болдук. Тѳрт жылдын ичинде байма бай келип отуруп, атайын иликтѳѳлѳрдү, изилдѳѳлѳрдү эксперименталдык байкоолорду, божомолдоолорду жүргүздүк. Кѳптѳгѳн татаал ѳмүргѳ кооптуу иштерди жасадык. Аскадагы сүрѳттѳлүштѳрдү, петроглифтерди реставрациялап, толук кагаз бетине түшүрдүк. Масштаб менен кичирейтип толук картасын түздүк.
Убакыт ѳтүп, бир нече жылдан кийин барып кейиштүү окуяга туш болдум. Байыркы аскадагы петроглифтер талкаланган, үстүнѳ жергиликтүү туристтер, зыяратчылар, жолчулар май боегу менен аттарын жазышкан, атайын курал жабдыктар менен асканын бетин оюп, сүрѳттѳрдү тартышкан. Сахабалар бейитиндеги арабча жазуулары бар таш менгирлер азайып кеткен. Жергиликтүүлѳрдүн айтуусунда, Ѳзбекстандан, Тажикстандан келген зыяратчылар ташып кеткен. Кѳчѳдѳ турган мавзолей кароосуз калган. Кѳрүстѳндүн ичиндеги мавзолей үстүнѳн суу тамып, бузула баштаган. Кароол-Дѳбѳ (Темир-Корук) кабыр сарайы жер участогуна берилип кеткен. Байыркы Кытай чыны заводу эстеликтери жер участогуна берилип жок болуп кеткен. Сурпа-Таш (Супура) ата кабыр сарайынын үстүнѳ уюлдук телефон антеннасын орнотуп койгон (жакында үстүнѳ кирпич завод курулат деген маалымат бар). Устун-Таш кабыр сарайы кулап калган. Азыркы күнгө чейин Чили-Сай аскасындагы баа жеткис 486 кв метр аянттагы петроглифтер республикалык маанидеги тарых жана маданияттын мамлекеттик тизмесинен орун алган эмес.
Жогорудагы кѳрүнүштѳрдү кѳрүп, зээним кейип, изилдѳѳмдү кайрадан баштадым. Биринчиден, документтештирүү, кайра калыбына келтирүү иштери менен алектенүүнүн үстүндѳмүн. Ушул ишти алдыга жылдыруу үчүн Ноокат аймагынан чыккан Жогорку Кеңештин бардык депутаттарына кайрылдым, диний аалымдарга кайрылдым, жооп албадым. Мамлекеттик «Кыргыз Туусу» газетасына, «Бейиш» газетасына Сахаба аймагы тууралуу макалаларды жаздым. Кыргыз Республикасынын Маданият министирине, Ноокат районунун администрация башчысына кирип, Сахаба маселелери жѳнүндѳ баяндадым. 2018-жылы 24- июлда Ноокат районунун 90 жылдыгына арналган илимий практикалык конференцияда доклад жасадым. Бишкек шаарындагы Ноокат коомунун мүчѳлѳрүнүн алдында доклад жасадым. Интернеттен «Акипресс» маалымат агенттигине Сахаба аймагы тууралуу кѳлѳмдүү макала жаздым.
Ушул менин жасап жаткан аракеттеримди колдоп Ош облусунун Ноокат районундагы Жаңы-Ноокат айыл ѳкмѳтүнүн башчысы Рузалиев Надирбек Закиржанович, айылдык кеңештин башчысы Нууман уулу Хасанбай ажы колго алып, айылдык бюджеттен каражат бѳлүп, жеке ишкерлерди тартып, Кутейба ибн Муслимдин мовзолейин кайра куруп реставрациялап бүтүрүү алдында турат. Бул жасалып жаткан иштер Сахаба комплексинин бир гана бѳлүгү .
Алдыда ачык асман алдында музей куруу, алты байыркы кабыр сарайларды калыбына келтирүү, аскадагы петроглифтерди калыбына келтирүү, туристтик маршруттарды түзүү, инфраструктураны калыбына келтирүү сыяктуу толгон-токой иштер турат. Чындыгында бул иштерди мен баштаганда үмүттѳн башка эч нерсе жок эле, бирок убакыт ѳткѳндѳн кийин чоң аракеттин натыйжасында иш алдыга жыла баштады.
Ата-бабадан калган мурас, элибиздин ѳткѳндѳгү тарыхый, маданий, диний эстеликтерин сактоо, аны келечек урпактарга жеткирүү азыркы муундун кечиктирилгис милдеттери. Бул вазийпаны аткаруу, тѳкпѳй-чачпай ишке ашыруу биздин ыйык милдетибиз. Мен бул ишти улантам, менин катарыма кошула турган адамдарды издейм жана кабыл алганга даярмын.
Чили-Сай Сахаба комплекси Ноодогу кат сүрѳт чиймелери жана андагы астрономиялык туюнтмалары Сахаба бейит кереметтери, байыркы Ноокат элинин башаты, булагы, ордосу, киндиги, ата-баба мурасы, нарк насили баа жеткис мүлкү, келечектеги муунга энчилеген энциклопедиясы дей кетмекчибиз. Жалпы алганда бул кереметтер тез арада изилденүүгѳ, терең реставрацияга муктаж. Азыр ушул долбоордун үстүндѳ тарыхый чоң иш жүрүп жатат, тарыхый акыйкаттуулук ордуна келиш керек. Эң негизгиси бул аймак Кыргызстандын тарыхында, Борбордук Азия тарыхында, Ислам дүйнѳсүнүн тарыхында, Дүйнѳ жүзүнүн тарыхында ѳз ордун ала турган жер. Ѳз салымын кошом деген инсандарга биз кызматташканга даярбыз.
