КАЛЫГУЛ БАЙ УУЛУНУН САНАТТАРЫНАН

Арыса тулпар этинен,

Алмагы кыйын жал кайтып.

Кетсе дөөлөт колуңдан,

Келмеги кыйын ал кайтып.

Кедейчилик жигиттин,

Кейпин бузат далдайтып.

Баштагы пейли бузулат,

Барды болсо бай кайтып.

Берейин десең малың жок,

Бересе кылат шалдайтып.

“Келе” десе бересиң,

Кейитип жанды саргайтып.

Калаалуу коргон бузулса,

Калаа болбойт там кайтып.

Туйгунуң учса колуңдан,

Тууруна конбойт ал кайтып.

Келип өтсө өмүрүң,

Жигит болбойт чал кайтып.

Чырпыгы сынса талыңдан,

Чынар болбойт тал кайтып.

Чындап ажал келгенде ,

Чыкса калбайт жан кайтып.

Өткөн өмүр качкан куш,

Өкүрсөң келбейт ал кайтып.

 

* * *

 

Алыска сапар жол жүрсөң,

Аземдүү жорго ат жакшы.

Окусаң илим үйрөнүп,

Оорундуу жазган кат жакшы.

Сараңдардан миңдеген ,

Бирда болсо сак жакшы.

Пайдасы жок туугандан,

Мамилелүү жат жакшы.

Билбес жаман туугандан,

Билеселүү жат жакшы.

Бедери жок жакындан,

Бек кармаган ат жакшы.

Кесепеттүү катындан,

Келте оору дарт жакшы.

Мөмөсү жок дарактан,

Жапайы чыккан тал жакшы.

Шатыра жалкоо жигиттен,

Сарамжалдуу чал жакшы.

Тамчы тамган боз үйдөн,

Дубалдан соккон там жакшы.

Башыңа келсе жалгыздык,

Бекерчилик кам жакшы.

Каз өрдөккө көл жакшы.

Бербеседа бедерлүү,

Берекелүү эл жакшы.

Дыйкандарга жер жакшы,

Жигиттерге эл жакшы.

Кадыр тапкан эр жигит,

Каары жашка тең жакшы.

Чарба малга тос жакшы.

Качса кетет кутулуп,

Кайберенге тоо жакшы.

Көралбаган туугандан,

Каршылашкан жоо жакшы.

Жигиттерге кыз жакшы,

Мүлүшкөргө куш жакшы.

Тил албаган жаманга,

Акыл сөздөн муш жакшы.

Бул дүйнөдө нур жакшы.

Булбулдарга гүл жакшы.

Муңдуунун черин жазууга,

Булбул күбөө тил жакшы.

* * *

Келиниң жаман болгонсоң,

Итиң ичкен ашка тең.

Уулуң жаман болгонсоң,

Апийим саткан сартка тең.

Катының жаман болгонсоң,

Кетпес жаман дартка тең.

Алганың жаман болгонсоң,

Жамбаштан өткөн сызга тең.

Жеңең жаман болгонсоң,

Жети айы кыска кышка тең.

Иниң жаман болгонсоң,

Арак ичкен маска тең.

Атаң жаман болгонсоң,

Эрегишкен каска тең.

Келиниң жаман болгонсоң,

Керексиз жаткан ташка тең.

Жигитке бир ат болбосо,

Минсе чаты толбосо,

Чалгыны сынган кушка тең.

Сарамжал үйдө жок болсо,

Көтөрүп койгон ышка тең.

Чайкалып шибер чыкпаса,

Жай деле болсо кышка тең.

Бетинен бедер кеткенсоң,

Кымкап та болсо бөзгө тең.

Кадырлаш болсо зайыбың,

Картайсада кызга тең.

Эрди катын эки жан,

Эркек бала болбосо,

Кулагы туюк ышка тең.

Кайыры жок байларың,

Кабакта жаткан ташка тең.

Акылы жок боз бала,

Соодагы болсо маска тең…

 

* * *

Урайын десе кудайым,

Улуу душман жубайың,

Кызы салат кыйынга,

Кеежи баспайт жыйынга,

Келини чыгат кер айтып,

Кемпири чыгат тир айтып,

Жат бутуңду сырайтып.

Жамбы берген жакының,

Жакшылык кылбайт кылайтып.

 

Кайгысыз киши карыбайт,

Калп айткан киши жарыбайт,

беш тогоол болбой жай болбойт,

Пейли тар киши бай болбойт,

Көп болсо жылдыз ай болбойт,

Көөну тар киши шай болбойт.

Көгүчкөн учаар жем чыкса,

Көк тулпар чуркаар тер чыкса.

Көрүктүн оту тутанбайт,

Көт жагынан жел чыкса.

Көч жүрө албай токтонот,

Көө учкан бийик бел чыкса.

Көңүлү тынаар көпчүлүк,

Көзгө толоор эр чыкса.

 

Жалгыз өлсө чуу чыкпайт,

Жер куласа суу чыкпайт,

 

Жалгыз аттан чаң чыкпайт,

Талды чапсаң кан чыкпайт,

Жапаң-жупаң кар жааса,

Жаш куурай башын көтөрбөйт.

Жаман эрден мал тайса,

Жастыктан башын көтөрбөйт.

Ак чаңгыл тоонун бооруна ,

Адис мерген кийиктейт.

Алганы жакшы жолукса,

Азамат көөнү бийиктейт.

Бирөөгө бирөө бата албайт,

Эки жаман иш болсо,

Талаага жалгыз жата албайт.

Бар болбой малың чачылбайт,

Башына мүшкүл иш түшбөй,

Малың арзан сатылбайт.

Экөөгө бирөө баталбайт,

Жаман адам жакшыга,

Кебин түзүк айталбайт.

Каза кетпей күн бүтпөй,

Башыңдан жастык тартылбайт.

Булбулдун доошун эшитпей,

Буралып талаа ачылбайт.

Күкүктүн доошун эшитпей,

Муңдуунун доошу басылбайт.

Күн жайпалбай ачылбайт,

Күйүттүү болгон неменин,

Күндө доошу басылбайт.

Эки ат минген кеч калбайт,

Эл четинде ач калбайт.

Аттуга жөө жете албайт,

Жакшыны жаман көрө албайт.

Арык койду бөрү албайт,

Бий болбогон бий болсо,

Айтылбаган сөз калбайт.

Бай болбогон бай болсо,

Башы бүтүн чөп калбайт.

 

 

АКЫР ЗАМАН

 

Азиздер айтып кетиптир

Акыр заман болжолун.

Ак Азирети пайгамбар,

Адам ата баш болуп:

Акыр заман кишиси,

Кичине болоор мүчөсү.

Илгери өткөн адамдан

Башка болот деп айткан.

Адеби жок сүйлөгөн,

Кашка болот деп айткан.

Конушу такыр, чөбү жок

Ташка конот деп айткан.

Элдин нурку азайып,

Ачка болот деп айткан.

Акыр заман адамы

Бакыл болот деп айткан.

Мал азайып арымдап,

Жакыр болот деп айткан.

Эгини өнүп, чөп чыкпай

Такыр болот деп айткан.

Андан кийин замана

Акыр болот деп айткан.

Акыр заман адамы

Алым болот деп айткан.

Аяттын сөзүн бек тутпай,

Залым болот деп айткан.

Аганын тилин ини албай,

Чагым болот деп айткан.

Биринин тилин бири албай,

Жайыл болот деп айткан.

Капыр менен аралаш,

Ошондо айыл конот деп айткан.

 

 

 

* * *

 

Шатыратып күн жааса,

Жерге жагат дечү эле.

Жакшы чыккан азамат

Элин билет дечү эле.

Ошол адам ойлосоң,

Кимден чыгат деп айткан.

Ушул турган калайык,

Элден чыгат деп айткан.

Алтын-күмүш асылдар

Жерден чыгат деп айткан.

Текши жерге тегирмен,

Жүрүп турат деп айткан.

Тегеренип баарысын,

Билип турат деп айткан

 

Кызыл, кызыл кыялар,

Кыргый талга уялаар.

Такыясын колго алып,

Кыз-жигитти кубалаар.

Жашыл ала кыялар,

Жагалмай талга уялаар.

Жакшы заман келгенде,

Жаштар бизди кубалаар

 

Өңү сары, көзү көк

Орус чыгат деп айткан.

Миң түтүнгө бир киши,

Болуш чыгат деп айткан

 

Буйрук менен кондурган

Конуш чыгат деп айткан.

Узун чөптүн баарысын

Оруп чыгат деп айткан.

Кыска чөптүн баарысын

Коруп чыгат деп айткан

 

Эркек үндүү аялдын

Уяты жок,

Катын үндүү эркектин

Кубаты жок.

 

Өгүз мүйүз инектин

Сүтү болбойт.

Инек мүйүз өгүздүн

Күчү болбойт.

 

Кээ бир адам күпкүрөйт,

Магдыры жок,

Кээ бир адам достошот,

Тамыры жок.

 

Жылдан жылга замана

Кыйын чыгат ошондо.

Эсеп кылып, мал алган

Тыйын чыгат ошондо.

 

Андан кийин билимдүү

Атың чыгат деп уктум.

Түрдүү ошондой акылдуу

Аяр чыгат деп уктум.

Калайыкты бийлеген

Аял чыгат деп уктум.

Албан түрлүү ушундай

Заман чыгат деп уктум.

 

Кийин чыккан адамы

Илим билген амалдуу

Аяр болот деп уктум.

Кандай кылган жумушка

Даяр болот деп уктум.

Ошондогу адамдар

Молдо болот деп уктум.

Миңген атын карасаң,

Жорго болот деп уктум

 

От араба, дилгирем,

Жол кыскарат ошондо.

Этек, жеңи чолоюп,

Тон кыскарат ошондо

 

Айттырбаса, жедирбей,

Аяр болот ошолор.

Жоо дегенде, дегдеген

Даяр болот ошолор.

Түн ичинде уктабас

Батыр болот ошолор.

Бысмылданы айтпаган

Каапыр болот ошолор.

Жарды, байы билинбей

Жалпы болот ошолор

 

Кара жердин бетине

Аштык чыкпай, жер калбайт.

Атасынын сөзүнө

Бала кулак көп салбайт.

Атанын тилин бала албайт,

Андан артык биле айлбайт

 

Кыйкырганы бел ашпай,

Үн кыскарган бир заман.

Кылса, жумуш бүтпөгөн,

Күн кыскарган бир заман.

Кожо-молдо жоголуп,

Дин кыскарган бир заман.

Орозо-намаз окубай,

(Дин) Тил кыскарган бир заман.

Ошол жакшы, биз жаман,

Өтүп барат бир заман.

Биз жүргөн жер тар заман,

Кийин келээр зар заман

 

Кайгысыз киши карыбайт,

Калп айткан киши жарыбайт.

 

Беш тогоол өтпөй, жай болбойт,

Пейли тар киши бай болбойт.

Көп болуп жылдыз ай болбойт,

Көөнү тар адам бай болбойт.

 

Жаман ишке киришпе

Акылы бар боз бала.

Алал ишти козголо

Акылдууга дос бала.

Акылсызга жолобо,

Жолугасың тайгакка.

Тайгаланып жыгылба,

Кудайга үнүң угузба.

 

Жаман иштен качып өт –

Жакшылыкка жетесиң.

Кокусунан жаманга,

Жолукпагын нааданга,

Арманда болуп кетесиң,

Аманат жандан кечесиң.

Жакшы кепке шашпагын,

Сабырлык менен барасың.

Акыры түбү ошондон,

Жакшылыкты табасың.

 

Этеги жок, жеңи жок кийим чыгаар,

Эң кийинки баласы кыйын чыгаар.

Акча кагаз бул болуп тыйын чыгаар,

Атасынан баласы кыйын чыгаар.

Күндө кеңеш бир жакшы жыйын чыгаар,

Андай өңдүү бир заман кийин чыгаар.

Этек-жеңи чолоюп чапан чыгаар,

Эң кийинки баласы тапан чыгаар.

Эки башын кайкайтып кайык чыгаар,

«Эримди өзүм бийлейм» деп зайып чыгаар.

 

Мээнет кетпейт бечелден,

Сөз кутулбайт чеченден.

 

Теректин түбү тыт болот,

Жаман адам кырт болот.

Жамандын бары таарынчаак,

Ар бир ишке корунчаак.

 

Акылы бар азамат,

Ар бир сөзгө казанат.

 

Алгыр болсо тайганың,

Алтындан таап, каргы так.

Ала албаса андайды

Айлансын аштан, башка чап.

Күлүк болсо тайганың,

Күмүштөн таап, каргы так.

Күйүп кетсең жаманга,

Күйүп жүрбөй, башка чап.

 

Алтын мөөр, ай мончок,

Адамга кайдан табылат?

Алганың жаман болгон соң,

Абийириң кайдан жабылат?

 

Эр адамдын жаманы

Жүрүшүнөн кул болоор.

Ургаачынын жаманы

Кыялынан тул болоор.

Акылдуунун айтканы,

Абайласаң бул болоор.

 

Там бир жылы көбөйөөр,

Дарак бир жерден көгөрөөр.

 

Каркыра катары менен жүрөөр,

Кадырын билген киши билээр.

 

Унчуккандан унчукпаган жакшыраак,

Унчуккандын башына тиеэр таяк.

 

Акыл, макал – экөө бирдей келээр,

Ал экөөнүн айтканы күндөй тиер.

Билбеген наадандардын ичи күйөөр,

Билген адам ошону

Байым кылаар.

Көкүрөккө ойлонуп,

Дайын кылаар.

Билбегендер ошону

Айың кылаар.

 

Жыйырма менен отуз жаш –

Өтсө келбейт ал кайтып.

Желип өмүр өткөн соң,

Жигит болбойт чал кайтып.

Аргымак атың арыса,

Алмагы кыйын жал кайтып,

Чынарын кессең түбүнөн,

Чырпык болбойт тал кайтып.

Чындап ажал келген соң,

Чыкса келбейт жан кайтып.

Кетсе дөөлөт колуңдан,

Келмеги кыйын мал кайтып.

 

Жигиттерге кыз жакшы,

Мүнүшкөргө куш жакшы.

Тил албаган жаманга,

Акыл сөздөн муш жакшы.

Бул жалганда нур жакшы,

Булбулдарга гүл жакшы.

Муңдуунун черин жазууга,

Булбул күбө тил жакшы.

Алыска сапар жол жүрсөң,

Аземдүү жорго ат жакшы.

Окусаң илим үйрөнүп,

Орундуу жазган кат жакшы.

Сараңдардын миңинен

Жалгыз да болсо март жакшы.

Пайдасы жок туугандан,

Мамилелүү сарт жакшы.

Медери жок туугандан,

Бек кармашкан жат жакшы.

Кеби жаман катындан

Келте ооруган дарт жакшы.

Мөмөсү жок дарактан,

Жапайы чыккан тал жакшы.

Адамдын учаар канаты –

Аз деле болсо мал жакшы.

Каз-өрдөккө көл жакшы,

Катындарга эр жакшы.

Бербесе да медерлүү,

Берекелүү эл жакшы.

Чар тарапка мал оттоп,

Чарба малга тоо жакшы.

Качса кетет кутулуп,

Кийиктерге зоо жакшы.

Жакшы болсоң жердей бол,

Баарын чыдап көтөргөн.

Таза болсоң суудай бол,

Баарын жууп кетирген.

 

Ырыс алды ынтымак,

Ынтымагың жок болсо,

Алдыңдан таяр алтын так

Ары жок – күлучү.

Санасы жок – уйкучу.

 

Аюу аманын тилейт,

Акмак жаманын тилейт.

 

Орой киши батыр болоор,

От чыкпай, жериң такыр болоор,

Ошол заман жакын болоор,

Аягың таш болоор,

Кулуң баш болоор,

Тууганың кас болоор,

Корооң бош болоор.

Мингениң жыгач ат болоор,

Кылганың касам ант болоор,

Ыгы жокко жан берип,

Ыйманынан жат болоор.

 

Бактылууну карасаң,

Муз үстүнө от жагат.

Багы жокту карасаң,

Кургак үйдөн суу тамат.